رمضان المبارک 1431 / 22-5-1389 / جلسه (2)اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطَّاهِرِینَ وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُکَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُکَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُکَ
فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْکَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ»
خدایا بر محمد و خاندانش درود فرست و صدایم را بشنو هنگامی که تو را صدا می‌زنم؛ به دعایم گوش فرا ده، آن‌هنگام که تو را می‌خوانم و رو به من فرما در آن‌زمان که با تو نجوا می‌کنم. همانا من به سوی تو فرار کرده‌ام و در مقابل تو ایستاده‌ام.
مروری بر مباحث گذشتهبحث ما راجع به دعا بود و جلسه گذشته عرض کردم که در باب دعا چند تقسیم‌بندی وجود دارد که یکی از آنها دعای مأثور و غیر مأثور است. دعای مأثور به این معنا است که از ناحیه اولیای خدا قالب‌ریزی شده است و انسان نمی‌تواند در آنها دخالت و تصرف کند. ما بعداً وارد این بحث می‌شویم و ادعیه‌ای را که از ائمه و معصومین (صلوات الله علیهم اجمعین) وارد شده است، بررسی خواهیم کرد. ـ ان‌شاءالله ـ دعای غیرمأثور هم دعایی است که انشا و قالب‌ریزی آن به عبد واگذار شده است. یعنی هرکس می‌تواند خواسته‌هایش را در قالبی بریزد و از خدا تقاضا کند. این را می‌گوییم دعای غیرمأثور. بحث من در سال گذشته بر روی ادعیه غیرمأثوره متمرکز بود.
این را هم عرض کردم که این‌طور نیست که دعای غیرمأثور به طور مطلق باشد و هیچ شرایطی نداشته باشد؛ بلکه دارای یک سری آداب و شرایطی است که من در جلسات گذشته شاید در بیش از بیست جلسه اموری را نسبت به قالب‌‌های دعا و نوع تقاضاهایی که بنده از خدا می‌خواهد مطرح کردم که عبد باید آن شرایط را رعایت کند.
بررسی امور تأثیرگذار بر استجابت دعااما آنچه که می‌خواستم به آن اشاره کنم این است که ما به طور کلی در معارفمان به دستوراتی برخورد می‌کنیم که از ناحیه اولیای خدا در باب دعا کردن صادر شده است و می‌بینیم که این دستورات را در روابط گوناگون مطرح می‌کنند. اولیاء خدا در این روایات اموری را در رابطه با دعا مطرح می‌کنند که گویی بر روی دعا اثر دارند. اصل بحث من این است که اثر این امور بر روی دعا چگونه اثری است؟
تأثیر ماه مبارک رمضان بر دعایک مثال می‌زنم برای اینکه سطح مطلب تقریباً تا حدودی عمومی شود. مثلاً در جلسه گذشته ما روایتی را مطرح کردیم که دعا در ماه مبارک رمضان مستجاب است. این روایت مسأله «زمان» را در اینجا مطرح می‌کند. یعنی زمان روی دعا مؤثر است. یا در مسأله ضریب پاداش تلاوت قرآن نازل، یک آیه از آن اگر در این ماه خوانده شود، پاداش آن مساوق با تلاوت یک ختم قرآن در ماه‌های دیگر است. جلسه گذشته من این روایات را خواندم. هم نسبت به قرآن نازل داریم که این ماه در پاداش آن بسیار تأثیر دارد، هم درباره قرآن صاعد -یعنی دعا- داریم که این زمان خاص، تأثیرگذار است. قرآن سخن ربّ با عبد است و دعا سخن عبد با ربّ است. در این قرآن صاعد هم دوباره می‌بینیم که همین زمان، مؤثر است و دعا در این ماه مستجاب می‌شود.
تأثیر زمان و مکان بر دعابحث من به صورت کلی است. یک وقت بحث «زمان» مطرح است، یک وقت بحث «مکان» است که بر روی دعا تأثیر می‌گذارد؛ مثل مسجد، حرم‌های مطهره ائمه(علیهم السلام) و حرم و حائر حسینی (علیه السلام). بعد هم می‌بینیم که یک سنخ اعمال را هم مطرح می‌کنند که مثلاً اگر قبل از دعا انجام شود، روی دعا اثر می‌گذارد. حالا من سرآمد اعمال را مطرح می‌کنم، روایاتِ آن را هم مطرح می‌کنم. بحث در این است که این امور بر روی دعا اثر دارد. این یعنی چه؟
تأثیر نماز و روزه بر دعا من دو عمل را که بخصوص در ماه مبارک رمضان بیشتر مورد ابتلاء ما هست، مطرح می‌کنم. ما در روایات بسیار داریم که کسی که حاجتی دارد، اگر نماز بخواند و در نماز یا بعد از نماز دعا کند، دعایش مستجاب است.
• طهارت و نمازاین روایت را شاید من قبلاً خوانده باشم. دیلمی این روایت را در ارشاد القلوب نقل می‌کنند که پیغمبر اکرم (صلّی الله علیه و آله وسلّم) فرمود: «یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى مَنْ أَحْدَثَ وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ لَمْ یُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ فَقَدْ جَفَانِی وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ صَلَّى رَکْعَتَیْنِ وَ دَعَانِی وَ لَمْ أُجِبْهُ فِیمَا سَأَلَنِی مِنْ أَمْرِ دِینِهِ وَ دُنْیَاهُ فَقَدْ جَفَوْتُهُ وَ لَسْتُ بِرَبٍّ جَافٍ»؛ خداوند فرموده است اگر کسی مُحدِث شود و وضو نگیرد، به من جفا کرده است؛ اگر مُحدِث شد و وضو گرفت ولی دو رکعت نماز نخواند و دعا نکرد و از من چیزی نخواست، به من جفا کرده است؛ اگر کسی وضو گرفت و نماز خواند و از من چیزی درخواست کرد و من به او عطا نکردم، من به او جفا کردم. -حالا درخواست او می‌خواهد امر دینی باشد یا امر دنیایی باشد؛ هرچه باشد، باشد- اگر من به او عطا نکنم به او جفا کرده‌ام و من هم پروردگاری جفاکار نیستم. در این روایت نماز را مطرح می‌کند.
• نماز و حمد و ثنای الهییک روایتی از امام صادق (علیه السلام) است که حضرت فرمود: «إِذَا کَانَتْ لَکَ حَاجَةٌ فَتَوَضَّأْ وَ صَلِّ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ احْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَیْهِ وَ اذْکُرْ مِنْ آلَائِهِ ثُمَّ ادْعُ بِمَا تُحِبُّ». اگر حاجتی داشتی وضو بگیر و دو رکعت نماز بخوان و حمد و ثنای الهی را به جا آور، نعمت‌های خداوند را یادآور شو و بعد، از خدا تقاضا کن. در این صورت دعایت به اجابت می‌رسد.
• نمازهای واجبعرض کردم در این باب روایات زیاد داریم. در یک روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم) است که حضرت فرمود: «مَنْ أَدَّى فَرِیضَةً فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَ». اگر کسی نماز واجبی را بخواند، نزد خداوند یک دعای مستجاب دارد. گویی از خدا به اندازه یک دعای مستجاب طلبکار می‌شود.
• نماز حاجت در مصلّای خانهاین روایت را خوب دقت کنید! روایت از امام ششم (علیه السلام) است که به مِسمَع می‌گوید: «یَا مِسْمَعُ مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ مَسْجِدَهُ وَ یَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ فَیَدْعُوَ اللَّهَ فِیهِمَا أَ مَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة». حضرت به مِسمَع می‌فرماید چه مانعی وجود دارد که وقتی شما یک ناراحتی و گرفتاری دنیوی پیدا کردید، بروید وضو بگیرید و بروید در محلی که معمولاً در آنجا نماز می‌خوانید، آنجا دو رکعت نماز بخوانید و بعد در نمازتان از خدا بخواهید که خدا این گرفتاری‌تان را برطرف کند؟! آیا نشنیده‌ای که خداوند در قرآن می‌گوید: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة».
معنای کمک گرفتن از نماز و روزهدر این روایت از نظر طلبگی مفسّر تمام روایاتی است که در باب دعا وارد شده و می‌فرماید «نماز بخوان، بعد دعا کن». این روایت، مفسّر تمام آنها است. من اینها را پشت سر هم و به ترتیب خواندم تا آنهایی که اهل فضلند، دقت کنند. این روایت، مفسّر آن روایت‌ها است. اینجا دارد: «إِستَعینوا» إستعینوا از «عون» به معنی کمک است. عون و اعانه، یعنی «کمک کردن» و إستعانت یعنی «کمک گرفتن». «اِسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة» یعنی از نماز و روزه کمک بگیرید. حضرت این را کجا می‌فرماید؟ در آن‌جایی که می‌خواهی دعا کنی و باید تیر دعای تو به هدف استجابت بخورد، می‌گوید اینجا از نماز کمک بگیر.
معنای کمک گرفتن چیست؟ معنایش این است که مثلاً من کاری را می‌خواهم انجام بدهم و اینجا به تنهایی نمی‌توانم موفق شوم. یعنی آن کاری که می‌خواهم انجام دهم، بُرد و کاربرد دارد، اما من را به مقصد و هدفی که می‌خواهم نمی‌رساند. لذا باید از یک چیز دیگری کمک بگیرم تا کاربرد آن تأمین شود. باید برای اینکه به هدف برسم، کمک بگیرم. معنای «إستعینوا» این است. از صبر و نماز برای اینکه دعایت به اجابت برسد، کمک بگیر.
نقش نماز و روزه در تشدید مقتضی، به فعلیت رساندن یا تسریع اجابت دعااینجا بحث این نیست که نماز نسبت به دعا مقتضی درست می‌کند که به اجابت برسد. در خودِ دعا مقتضی برای اجابت وجود دارد. نماز این مقتضی را یا تشدید می‌کند یا به فعلیّت می‌رساند و یا به اجابت سرعت می‌دهد. یکی از این سه مورد است. خود دعا مستقلاً کاربرد دارد. دعا کاربرد دارد، اما این امور کمک هستند برای دعا؛ یا برای اینکه مقتضی را تشدید کنند، یا به فعلیت برسانند و یا سرعت در اجابت ایجاد کنند. جمع بین تمام روایات و آیاتی که ما در این باب داریم این است که من عرض کردم. آن‌وقت در اینجا حضرت می‌گوید که از نماز کمک بگیر! یعنی در خودِ دعا مقتضی به اجابت رسیدن هست. اما از نماز کمک بگیر. اینها کمکند.
روزه، مصداق بارز صبردر باب صبر هم در ذیل همین آیه شریفه ما روایات بسیاری داریم؛ نه یکی دو مورد. روایات زیادی هست که مراد از صبر همان صوم و روزه است. روایت از امام هفتم (علیه السلام) است که: «الصَّبْرُ الصَّوْمُ إِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ الشِّدَّةُ أَوِ النَّازِلَةُ فَلْیَصُمْ إنَّ اللَّهُ یَقُولُ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ». یا امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «الصَّبْرُ الصِّیَامُ». و یا در روایت دیگری دارد: «إِذَا نَزَلَتْ بِالرَّجُلِ النَّازِلَةُ وَ الشَّدِیدَةُ فَلْیَصُمْ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ یَعْنِی الصِّیَامُ». روایت متعددی هست، آنهایی که اهل این مباحث هستند، بروند و در این روایات دقت کنند. این روایات می‌گوید از روزه و نماز کمک بگیر. دعا کاربرد دارد، اما عواملی هستند که در تقویت مقتضی، یا به فعلیت رساندن، یا تسریع در اجابت بر روی دعا اثر می‌گذارند.
سرّ دعاهای بعد از نمازمن اوّل این دو عمل را مطرح کردم که شما نگاه کنید به آدابی که راجع به ماه مبارک رمضان هست، ببینید اوّلین دعاهایی که مخصوص این ماه وارد شده است، دعاهای بعد از نماز است. «اللّهُمَّ ارزُقنِی حَجَّ بَیتِکَ الحَرَام...»، «یَا عَلِی ُّیَا عَظِیمُ یَا غَفُورُ یا رَحیم...»، «اللَّهُمَّ أدخِل عَلَی أهلِ القُبُورِ السُّرُور...»؛ این دعاها همه، برای بعد از نماز است؛ آن هم در ماه رمضان که انسان روزه است. دقیقاً همه اینها حساب شده است. چون کاربرد دعا با نماز و روزه بیشتر است. هم روزه کاربرد دارد، هم نماز و هم ایام این ماه کاربرد دارد و همه این عوامل در مستجاب شدن دعا کمک می‌کنند. همه اینها کمک می‌کنند که دعا به مقصد و هدف اجابت برسد.
سرّ تأثیر نماز و روزه بر دعااما ریشه کار چیست که صوم و صلاة روی دعا اثر می‌گذارند؟ سرّ آن چیست؟ من فقط یک اشاره کنم و بگذرم؛ جلسه گذشته هم گفتم که سرّش این است که این کارها، روح عبد را از نظر اتصال به ربّش تقویت می‌کند که این اتصال به خدا اهمّ امور در دعا است؛ یعنی «انقطاع عَن غیر الله و اتصال بالله تعالی». اخلاص در دعا مهم‌ترین مسأله برای مستجاب شدن دعا است. اینکه می‌گوید از روزه کمک بگیر، از نماز کمک بگیر، کمک آنها چیست؟ کمک آنها این است که انسان را بیشتر به خدا متوجه می‌کند. لذا درخواستی که می‌خواهی بکنی، با نماز و روزه محکمش کن تا خالص‌تر شود و قوی‌تر شود. این کار برای این است.
چون مطلبم کلّی بود، می‌خواستم این را عرض کنم که این عواملی که در بحث دعا وارد شده است -چه زمانی، چه مکانی، چه عملی- اینها همه جنبه‌های کمکی دارند. خود دعا کاربرد دارد، اما من و تو ناقصیم و اگر یک انسان کامل دعا کند، ردخور ندارد و حتماً مستجاب می‌شود.
منبع: پایگاه اطلاع رسانی آیةالله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی
